«Θα σας δώσουμε αναμφισβήτητες αποδείξεις απίστευτων γεγονότων», ανακοινώνει ο Robert H Jackson, ο γενικός εισαγγελέας της Αμερικής στις δίκες της Νυρεμβέργης, το 1945.

Αυτό που ακολούθησε ήταν άνευ προηγουμένου: μια δίκη στην οποία μια ταινία χρησιμοποιήθηκε ως τεκμήριο ενοχής, με μια οθόνη να τοποθετείται στην κεφαλή της αίθουσας του δικαστηρίου όπου συνήθως καθόταν ο δικαστής και η οποία έδειχνε τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας που τελέσαν οι Ναζί.

Οι σχολαστικά συναρμολογημένες εικόνες που εμφανίστηκαν σε εκείνη την οθόνη ήταν έργο μιας ομάδας Αμερικανών κινηματογραφιστών με επικεφαλής τον John Ford. «Η απόδειξή μας θα είναι αηδιαστική και θα ισχυριστείτε ότι έκλεψα τον ύπνο σας. Αλλά αυτά είναι τα πράγματα που έχουν γυρίσει το στομάχι του κόσμου και έχουν στρέψει κάθε πολιτισμένο άνθρωπο ενάντια στη ναζιστική Γερμανία».

Θα μοιραστώ μαζί σας κάτι που δεν ήξερα και πίστευα για δεδομένο. Ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος δεν ήταν τόσο τρελά βιομηχανοποιημένος όσο πιστεύουμε. Όταν ο Χίτλερ εισέβαλε στη Σοβιετική ένωση το 1941, μπήκε με 3.250 τανκς αλλά και με 600.000 άλογα. Στα μουσεία βλέπουμε τα τεχνολογικά απομεινάρια του πολέμου, αλλά όχι τα εκατοντάδες ζώα που χρησιμοποιήθηκαν. Τα απόσταγμα μνήμης που έχουμε από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο είναι κυρίως γραπτό και οι φωτογραφίες που χρησιμοποιήθηκαν για τη συναρμολόγηση της ταινίας σταθμού στις δίκες της Νυρεμβέργης συγκεντρώθηκαν με μεγάλη δυσκολία ετεροχρονισμένα, μετά τον πόλεμο. 

Μεγάλο μέρος της συλλογικής, ευρωπαϊκής μνήμης του 20ου αι έχει χτιστεί σε μαρτυρίες του Ολοκαυτώματος και ημερολόγια των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Ακόμα κι αν το πολεμικό, φωτογραφικό ρεπορταζ τυπικά μετράει 175 χρόνια ζωής, ο πρώτος πόλεμος που φωτογραφήθηκε κατα κόρον και μεταφέρθηκε με οπτική αμεσότητα όσο κανένας άλλος στις ζωές μας ήταν ο πόλεμος στο Βιετνάμ, κι αυτό γιατί η τηλεόραση είχε αρχίσει να μετατρέπεται από προνόμιο της υψηλής τάξης σε προσβάσιμο καταναλωτικό αγαθό. 

«Οι λέξεις», έγραψε κάποτε ο δημοσιογράφος Sebastian Junger, «συχνά είναι το κύριο όργανο των ψευτών και οι φωτογραφίες είναι το κύριο όργανο όσων επιμένουν στην αλήθεια».

Οι φωτογραφίες που προέκυψαν από τον πόλεμο στην Ουκρανία τις τελευταίες εβδομάδες αποδεικνύουν ουσιαστική, αδιαμφισβήτητη μαρτυρία για πράγματα που κανένας άνθρωπος δεν επιθυμεί να δει: μια μητέρα και τα παιδιά της σκοτώθηκαν στην προσπάθειά τους να φύγουν από μια εμπόλεμη ζώνη, μια έγκυος γυναίκα που βγήκε με φορείο από ένα βομβαρδισμένο μαιευτήριο, πτώματα που στοιβάζονται σε αυτοσχέδιους ομαδικούς τάφους. Αν τα λόγια φτιάχνουν την ιστορία, η φωτογραφία είναι η πρώτη έκκληση για συναισθηματική απάντηση στα γεγονότα.

Κάνοντας μια βόλτα στο ίντερνετ σήμερα θα δείτε όλο και περισσότερες φωτογραφίες με θανάτους αμάχων από τον πόλεμο στην Ουκρανία. Το πρώτο πράγμα που σκέφτηκα βλέποντας τις φωτογραφίες είναι ότι δεν έχω ξανανιώσει έτσι όπως νιώθω τώρα. Ζώντας σε μια εποχή με άπειρη πληροφορία, όπου μπορώ να δω και να ακούσω ό,τι ντοκουμέντο θέλω για όποιον πόλεμο θέλω, βλέποντας φωτογραφίες δολοφονημένων αμάχων σε υψηλή ανάλυση στα πεζοδρόμια μεγάλων πόλεων της Ουκρανίας ένιωσα να με πλημμυρίζει πρωτοφανής τρόμος.

Δεν έχουμε ξαναζήσει στην Ευρώπη τέτοια σύμπλευση φρικαλεοτητας και ταυτοχρονικότητας. Παρακολουθώντας τον πόλεμο στο Βιετνάμ σαν εξωτερικοί παρατηρητές, δημιουργήσαμε σίγουρα και τα δικά μας κινήματα αντικουλτούρας, αλλά η τελευταία φορά που έχουμε συνδέσει την ήπειρό μας με φρικαλεότητα ήταν ο Β Παγκόσμιος, από τον οποίο έχουμε λιγότερα οπτικά ντοκουμέντα σε σχέση με μετέπειτα πολέμους, γεγονός που είναι πάρα πολύ προβληματικό και δείχνει όχι μόνο την ιστορική μας άγνοια σχετικά με τις αιματηρές συρράξεις στο ανατολικό μπλοκ μετά την πτώση της ΕΣΣΔ αλλα και τον πληροφοριακό εκλεκτισμό της εποχής, συνυφασμένο με πολιτικές επιλογές και ιστορικές πορείες. 

Σε σχέση με άλλα μέσα, όπως το ΤικΤοκ, λέγεται ότι  η φωτογραφία έχει το “πλεονέκτημα” της ουδετερότητας. Εκεί που δεν επεμβαίνει αναλυτής, ομιλητής, τρίτη άποψη ή γλώσσα, εκεί που οι εικόνες μιλάνε κυριολεκτικά από μόνες τους, ο φωτογράφος είναι αόρατος και συμβολίζει, ξαφνικά, το μάτι του κόσμου. Δεν υπάρχουν λέξεις, δεν υπάρχει πειθώ, δεν υπάρχουν πρόσωπα και δεν υπάρχει υποκειμενικότητα. Οι φωτογραφίες του πολέμου στην Ουκρανία είναι η πύλη στην αλήθεια. Με τις επίμονες προσπάθειες της Ρωσίας να αρνηθεί την όποια εμπλοκή σε θανάτους αμάχων, οι φωτογραφίες του πολέμου αποκτούν μια ακόμα χρησιμότητα πέρα από το να είναι φορείς συναισθηματικής έκκλησης στην ανθρωπιά. 

Λειτουργούν ως άμεσα τεκμήρια για εγκλήματα πολέμου. 

Βασιζομαστε στις φωτογραφίες πολέμου για να μας βοηθήσουν να σφυρηλατήσουμε συναισθηματικές συνδέσεις με ιστορίες που διαφορετικά μπορεί να φαίνονται πολύ αφηρημένες ή μακρινές για να ασχοληθούμε. Οι φωτογραφίες που κυκλοφορούν αυτή τη στιγμή από την Ουκρανία, όχι μόνο θα παράξουν οπτικές αποδείξεις εγκλημάτων πολέμων, αλλα θα πουν οπτικές ιστορίες πόνου, αγάπης, επιμονής, μοναξιάς, θανάτου και πίστης.  Για όσους από εμάς δεν βιώνουν προσωπικά τον πόλεμο, έγραψε η Susan Sontag, οι εικόνες των πολεμικών συγκρούσεων έχουν τον μεγαλύτερο αντίκτυπο στην κατανόησή μας γι’ αυτόν. Αλλά ως επί το πλείστον, αυτή η κατανόηση – από τις δαγκεροτυπίες του Μεξικανοαμερικανικού πολέμου το 1846 έως τις ψηφιακές εικόνες από τους πιο πρόσφατους πολέμους στο Ιράκ και το Αφγανιστάν – μας έχουν μεταφερθεί από οπτική άνδρική. 

Αν και υπάρχουν περισσότερες φωτογράφοι γυναίκες από ό,τι άνδρες, έρευνες έχουν δείξει ότι στις γυναίκες φωτογράφους είναι λιγότερο πιθανό να ανατεθούν ιστορίες που θεωρούνται επικίνδυνες, ιδιαίτερα αποστολές σε συγκρούσεις και πολέμους. Ως αποτέλεσμα -εκτός από μερικά γνωστά ονόματα όπως η Lynsey Addario, η Margaret Bourke-White και η Susan Meiselas– υπήρξαν στην ιστορία πολύ λίγες γυναίκες φωτογράφοι πολέμων σε σχέση με τους άνδρες.

Φυσικά αυτό συμβαίνει και για λόγους ασφάλειας, αφού οι γυναίκες είναι πολύ πιο πιθανό να υπάρξουν θύματα εγκλημάτων γενικότερα και σεξουαλικών ειδικότερα. Η έμφυλη αυτή διαφοροποίηση της προβολής των διαφόρων πτυχών εγκλημάτων πολέμου σημαίνει ότι ορισμένα εγκλήματα, όπως ο βιασμός ως έγκλημα πολέμου που έχει αρχίσει μόνο τα τελευταία χρόνια να θεωρείται και να δικάζεται αποτελεσματικά ως τέτοιος, μένουν υποαντιπροσωπευόμενα. 

Αν και το ίδιο το φύλο δεν καθορίζει τις φωτογραφίες, μπορεί να επηρεάσει την πρόσβασή ενός ατόμου σε σκηνές και ανθρώπους και να διαμορφώσει τις φωτογραφίες που κυκλοφορούν ως αποτέλεσμα. Αυτό είναι σημαντικό για κάθε ιστορία, ειδικά για σύνθετα ζητήματα όπως ο βιασμός ως εργαλείο πολέμου.

Η φωτογράφος Sara Hylton από τη Βομβάη, η οποία φωτογράφιζε για έξι χρόνια σε όλο το Πακιστάν, την Ινδία, το Νότιο Σουδάν, τον Λίβανο, την Τουρκία και το Ελ Σαλβαδόρ τις επιζώσες βιασμού λέει ότι οι γυναίκες που βιάζονται ως μέρος εθνικών συγκρούσεων, όπως οι γυναίκες που φωτογράφισε στο Νότιο Σουδάν, συχνά αποκηρύσσονται από τις οικογένειές τους. Ζώντας σε καταυλισμούς προσφύγων, πολλές αναγκάζονται να μεγαλώσουν μόνες τα παιδιά που προέκυψαν από αυτούς τους βιασμούς, κάτι που η ίδια έχει επιφορτιστεί να αναδείξει σαν ζήτημα. 

“Η απεικόνιση του πολλαπλού τρόπου με τον οποίο επηρεάζεται η ανθρώπινη εμπειρία από τον πόλεμο δεν μπορεί να προέρχεται μόνο από μια ομάδα ανθρώπων”

 λέει η Nicole Tung, μια ανεξάρτητη φωτογράφος που φωτογραφίζει συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή και την Αφρική από το 2011. 

Πράγματι, δεν γράφω μόνο για να αναδειξω το έμφυλο χάσμα σε ακόμα έναν ανθρώπινο τομέα, αλλά για να τονίσω ότι χρειαζόμαστε, όχι μόνο κι άλλες γυναίκες φωτογράφους, αλλά και άλλους φωτογράφους διαφορετικής ηλικίας, φύλου, εθνικότητας, γεωγραφίας και τάξης για να τραβήξουμε φωτογραφίες ανθρώπων, τοποθεσιών, πραγμάτων και συγκρούσεων που διαφορετικά δεν θα μπορούσαμε να δούμε, να διανοηθούμε. 

Τέτοιες εικόνες φέρνουν τον κόσμο αυτόν κοντά μας και μας δίνουν τις αποδείξεις που χρειαζόμαστε για να ασκήσουμε εμείς οι προνομιούχοι που βρίσκονται εκτός πολέμου, τα δικαιώματα όσων, καθως βρίσκονται πνιγμένοι στις σφαγές, δεν έχουν φωνή να μιλήσουν από μόνοι τους.

Φωτογραφία εξωφύλλου: Lee Miller, Irmgard Seefried, Opera singer singing an aria from ‘Madame Butterfly,’ 1945. © LEE MILLER ARCHIVES, ENGLAND.

5

3

1

Error happened.