Όταν πέθανε η Bell Hooks, διανοήτρια γνωστή στον κόσμο που ασχολείται με αναγνώσματα που σχετίζονται με τον ρατσισμό, τον ιμπεριαλισμό και τον φεμινισμό, διάβασα ένα tweet που έγραφε “πέθανε μια τόσο γνωστή συγγραφέας και στην Ελλάδα δεν έχει μεταφραστεί τίποτα δικό της”. 

Το θέμα του τι μεταφράζεται και τι όχι σε μια χώρα τόσο μικρή με τόσο μεγάλη βιβλιοπαραγωγή είναι σύνθετο. Το σίγουρο είναι ότι όταν έχεις εξειδικευμένα ενδιαφέροντα στην ανάγνωση, όταν για παράδειγμα θες να διαβάσεις Αφγανές ή Κινέζες ή Ιρακινές, το να τις βρεις στα ελληνικά είναι δύσκολο. Είναι δύσκολο να τις βρεις και στ’αγγλικά, η γυναικεία λογοτεχνία από χώρες στις οποίες οι γυναίκες είναι πολίτες τρίτης κατηγορίας δύσκολα φτάνει στο γραφείο κάποιου εκδότη που έχει μάλιστα πρόχειρο μεταφραστή. 

Αυτή η λίστα δομήθηκε με τρία κριτήρια. Πρώτον, τα βιβλία να έχουν ασυνήθιστη οπτική ή βιώματα. Δεύτερον, να είναι γραμμένα από γυναίκες. Τρίτον, να τα έχω διαβάσει φέτος. 

Είναι μίξη μεταφρασμένων και αμετάφραστων. Δεδομένου ότι αρκετές αναγνώστριες μένουν στο εξωτερικό, σκέφτηκα ότι γι’αυτή τη λίστα μπορώ να βάλω και τα δεύτερα. 

1)Bitita’s Diary-Carolina Maria de Jesus

Το βάζω πρώτο γιατί αν ήταν να προτείνω μόνο ένα βιβλίο για το 2022 θα ήταν αυτό. Δεν έχω διαβάσει ποτέ κάτι αντίστοιχο. Η Carolina Maria de Jesus, η συγγραφέας, γεννήθηκε το 1914 και το επώνυμό της, “de Jesus”, δινόταν στα εξώγαμα της Βραζιλίας που έμειναν χωρίς πατέρα. Μεγάλωσε κι έζησε σε φαβέλες, έχοντας ως βίωμα την απόλυτη φτώχεια, τον έντονο ρατσισμό και το ότι οι γυναίκες είναι υποτελείς. 

Το βιβλίο αυτό είναι τα απομνημονεύματά της. Σε όλη του την έκταση υπάρχουν σχόλια σχετικά με το πώς επιθυμούσε από παιδί να έχει γεννηθεί άντρας για να έχει εξουσία. Γράφει ότι όταν ήταν παιδί ικέτεψε τη μητέρα της να την κάνει άντρα και εκείνη της είπε “κοιμήσου και θα γίνεις”. Ξύπνησε την επόμενη μέρα, ακόμη κορίτσι, κι έβαλε τα κλάματα. Τότε η μητέρα της τής είπε “θα γίνεις άντρας όταν φτάσεις στην άκρη του ουράνιου τόξου”. Έγινε ο επόμενος στόχος της μέχρι να μεγαλώσει. 

Ως μαύρο κορίτσι μεγαλωμένο με μνήμες από την περίοδο της σκλαβιάς, παρατηρεί μονίμως τη σημασία της μόρφωσης. Γράφει γι’αυτό σε κάθε κεφάλαιο για το ότι “ένα άτομο μορφωμένο κι ένα αμόρφωτο δεν θα συμφωνήσουν ποτέ” κι ότι ο μόνος τρόπος ν’απελευθερωθούν οι μαύροι είναι να επιδιώξουν να μορφωθούν. 

Το κείμενο δεν έχει ίχνος περιττότητας ή πρόζας. Είναι καθαρή καταγραφή, είναι παρατήρηση, είναι γραφή, είναι αποτύπωση κι όχι λογοτεχνία. Στις περιγραφές βαθιά βίαιων σκηνικών δεν γίνεται ούτε πομπώδες, ούτε κυνικό, ούτε θλιμμένο. Η συγγραφέας φαίνεται να έχει μια βαθιά αποδοχή της ζωής και γράφει ούσα μέσα σ’αυτή κι όχι απέναντί της. Όλα τα πράγματα που καθιστούν περίπλοκα τα ακαδημαϊκά κείμενα, αυτή τα γράφει όπως ακριβώς είναι, στην έκταση που επηρεάζουν την ζωή της. Τα προβλήματα αλκοολισμού των φτωχών μαύρων, ο βιασμός των μαύρων κοριτσιών απ’τους λευκούς για τους οποίους δουλεύουν οι μανάδες τους σαν σφραγίδα ενηλικίωσης, η ανύπαρκτη ιατρική φροντίδα για τους μαύρους, η πείνα και η σημασία του κρέατος και του γλυκού για το μυαλό ενός παιδιού που έχει συνηθίσει στο χυλό, το μίσος ανάμεσα σε γειτονικούς λαούς ασχέτως τοποθεσίας, η σκλαβιά και η σχέση της με την πατριαρχία, όλ’αυτά περνούν πανεύκολα στο κοινό σαν τα βιώματα της συγγραφέα κι όχι σαν “διδάγματα”. 

Το βιβλίο το ίδιο και η ιστορία του έχουν πολιτική σημασία. Με την έκδοσή του το 1960 σηματοδότησε μια νέα εποχή στην κουλτούρα της Βραζιλίας. Δεν μπορούσες ν’αγνοήσεις ότι το εκδοτικό best seller της χρονιάς προέρχεται απ’τις φαβέλες. Τα πολιτικά ζητήματα που άνοιξαν σε σχέση με την προσβασιμότητα των φτωχών στην εκπαίδευση, την κατάχρηση εξουσίας από αστυνομικούς, το πώς έχει επηρεάσει η αποικιοκρατία την αισθητική των διανοούμενων, τη θέση των γυναικών στη Βραζιλία δεν μπόρεσαν να κλείσουν. Από άποψη πωλήσεων έγινε χαμός και το ακόμη πιο ενδιαφέρον είναι ότι η ίδια ειδε πολύ λίγα λεφτά σε σχέση μ’αυτά που βγήκαν. Η κοινότητά της στις φαβέλες την κατηγόρησε ότι τους χρησιμοποίησε χωρίς την άδειά τους και είπε την ιστορία τους χωρίς να ρωτήσει, ένα θέμα που μόλις φέτος ξανάγινε επίκαιρο με το κείμενο των New York Times “Who is the Bad Art Friend”, στο οποίο περιγράφεται η δικαστική μάχη μιας συγγραφέα και μιας γνωστής της η οποία την κατηγορεί ότι χρησιμοποίησε τη ζωή και τις σκέψεις της για έμπνευση χωρίς την άδειά της. 

Είναι γραμμένο από μια μαύρη, πάμπτωχη γυναίκα που μένει στη Βραζιλία το 1960. Είναι επίσης επίκαιρο. Ο τρόπος που περιγράφει τις σχέσεις των φύλων ακουμπάει στην Ελλάδα του 2021 με τις 16 (ή 17) γυναικοκτονίες. Είναι, σαν έργο, ολόκληρο. Θέλει να πει κάτι και το λέει. 

(και συνδυαστικά με το “Ain’t I a Woman” της Bell Hooks είναι ποίηση, ταιριάζουν όπως το κατσικίσιο τυρί με το αποζηραμένο σύκο).

2) Etaf Rum-Μια γυναίκα δεν είναι άνθρωπος, εκδόσεις Ιβίσκος

Πόσο χάρηκα που μεταφράστηκε δε λέγεται. Το φέρνουν στα ελληνικά οι εκδόσεις Ιβίσκος. 

Είναι η ιστορία τριών γυναικών που η καθεμιά ανήκει σε άλλη γενιά και ασχολείται με το βίωμα των Αραβοαμερικανών. Μιλά για μετανάστευση, για την αυστηρή διατήρηση των εθίμων στην Αμερική, για την σκιά της Παλεστίνης που βρίσκεται παρούσα στη ζωή της 18χρονης Daya που δεν την έχει ζήσει εκεί ποτέ αλλά η γιαγιά της, η Fareeda προσπαθεί να χτίσει μια Παλεστίνη στο μέγεθος του μικρού της σπιτιού. 

Πέραν της έμφυλης βίας και του θέματος της συγκάλυψης των γυναικοκτονιών, το πιο ενδιαφέρον σ’αυτό το βιβλίο είναι ότι η πιο μεγάλη υπέρμαχος του πατριαρχικού συστήματος  που θέλει τις γυναίκες σκλάβες στο σπίτι είναι η γιαγιά. Η γιαγιά που έχει πάθει. Η γιαγιά που έχει συνθλιβεί από το σύστημα είναι η μεγαλύτερη υποστηρίκτριά του. Στη συζήτηση που κάνουμε συχνά για τον εσωτερικευμένο μισογυνισμό, για το “μα πώς οι γυναίκες μιλούν έτσι για γυναίκες και υπερασπίζονται τους θύτες”, στο “μα δεν θέλουν οι μανάδες μας μια άλλη ζωή για τις κόρες τους”, έρχεται και κουμπώνει αβίαστα. 

Μπαίνει στη λίστα λόγω ενδιαφέρουσας αφήγησης. Έχει δεχτεί κριτική για το ίδιο το γράψιμο σχετικά με το ότι είναι απλοϊκό, δεν είναι λογοτεχνικό, δεν έχει κάποιο ιδιαίτερο ύφος. Επειδή αυτά για μένα είναι πλεονεκτήματα, δεν μπορώ να πω αν είναι ή όχι καλογραμμένο. Είναι πάντως γεμάτο ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις και ικανό να κάνει λαμπάκια ν’ανάψουν στο νου των αναγνωστριών. 

3) Ο ουρανός της παλάμης-Στρατούλα Θεοδωράτου, εκδόσεις Αλεξάνδρεια 

Θυμάστε που έγινε χαμούλης όταν ο Edouard Louis έβγαλε το “Να τελειώνουμε με τον Εντύ Μπελγκέλ” μεταξύ άλλων λόγω της συσχέτισης της φτώχειας με την ακροδεξιά; 

Αυτό είναι το vibe του πρώτου διηγήματος στο βιβλίο αυτό που μετρά 8 διηγήματα-μπουκιές από μια συγγραφέα που είναι σκηνοθέτις κι όταν σας λέω ότι φαίνεται, το εννοώ. Είναι σα να διηγείται με κάμερα. Σε κάνει να στρέψεις το βλέμμα εκεί που θέλει να κοιτάξεις. 

Μιλά για διάφορα κοινωνικά ζητήματα αλλά ξεχώρισα το θέμα της μοναξιάς που μας το παρουσιάζει υπό την οπτική μιας ηλικιωμένης γυναίκας. Η μοναξιά, η απώλεια, το να ζεις με κορμί χαλασμένο, χωρίς λεφτά και μόνο με τις μνήμες σου είναι μια συνθήκη δύσκολη που αποτυπώνεται με τρυφερότητα. Τα διηγήματά της λαμβάνουν χώρα στο λεκανοπέδιο Αττικής και οι χαρακτήρες είναι τόσο καθημερινοί που κάποιους τους ξέρετε. 

Το προτείνω κυρίως επειδή με συγκίνησε. Κατάλληλο και για συγκοινωνίες. 

4) The Lonesome Bodybuilder-Yukiko Motoya

“Λες ότι δεν θα σου άρεσε αν ένας άντρας σαν αυτόν στην έπεφτε;” ρωτά την πρωταγώνιστρια της πρώτης ιστορίας ο σύζυγός της αναφερόμενος σ’έναν γυμνασμένο μποξερ που έβλεπε στην τηλεόραση. 

“Πες κάτι, οτιδήποτε, για να φέρεις πίσω την αυτοπεποίθησή του” σκέφτεται η πρωταγωνίστρια. 

Μια σκηνή μετά, η ίδια αποφασίζει να ξεκινήσει το bodybuilding. 

Έντεκα διηγήματα με επίκεντρο τις έμφυλες σχέσεις, το male gaze, τον τρόπο που αυτοτοποθετούνται οι γυναίκες στην αφήγηση και κατά τ’άλλα το σουρεάλ στοιχείο που περιμένει στη γωνιά. Το κοινό τους είναι ότι ξεκινούν με σκηνικά γνωστά και τετριμμένα για να μας πάει κάπου απρόσμενα, κάτι συνηθισμένο στην ιαπωνική λογοτεχνία. Φεμινισμός και παράλογο ενώνονται σε αρκετά διηγήματα, καθιστώντας τα ταυτόχρονα εγκεφαλικά διεγερτικά και αισθητικά ευχάριστα. Μου έμεινε ιδιαίτερα το “I Called You by name”, ήταν σαν φαγητό που μασάς μασάς και δεν ξέρεις τι ακριβώς είναι οπότε τρως κι άλλο. 

5) To φρούτο της γνώσης, το αιδοίο εναντίον της πατριαρχίας-Liv Stromquist, εκδόσεις Jemma Press

Η εκδοτική έκπληξη του 2021 από τις πειραιώτικες εκδόσεις Jemma Press.

Ένα φεμινιστικό κόμικς που εξηγεί απλά, λιτά κι απέριττα την ιστορία της πατριαρχίας εξηγώντας παράλληλα ότι πολλοί απ’τους μεγάλους άντρες της ιστορίας ήταν μισογύνικα σκουπίδια που έβλαψαν τις γυναίκες όσο περισσότερο μπορούσαν. 

Είναι περιέργως σκληρό βιβλίο. Είναι τόσο απλό με τόσο χαριτωμένη εικονογράφηση που οι φρικαλεότητες που περιγράφει χτυπάνε βαθιά. Η μετάφραση έγινε απευθείας απ’τα σουηδικά.  Πιστεύω ότι είναι τρομερή δουλειά και ότι τέτοιες εκδοτικές προσπάθειες αξίζουν τη στήριξή μας. 

Έφτασα στο τέλος. Τι χρονιά κι αυτή. 

Τουλάχιστον τώρα πρότεινα κι εγώ κάτι για παρέα στα επόμενα lockdowns. 

Καλή μας χρονιά και τι να πω, ελπίζω να επιβιώσουμε.

23

6

Error happened.